Tüm gökyüzünün X-ışınlarındaki bir görüntüsü neye benzer? Bu soruyu yanıtlamak için ilk deneme 1990’larda ROSAT X-ışın Uydusu gözlemevi tarafından yapıldı. 30 Temmuz 1990’dan Ocak 1991’e kadar, ROSAT Dünya çevresindeki yörüngesinde dönerken gökyüzündeki şeritlerin X-ışın görüntülerini aldı ve X-ışın gökyüzünün bir görüntüsünü oluşturmak için bunları zamanla birleştirdi. Ama uzay tehlikelidir. Taramanın tamamlanmasından bir hafta kadar önce, içeride meydana gelen bir sorun ROSAT’ın kontrolsüz şekilde dönmesine sebep oldu ve uzay aracını neredeyse yok etti. Neyse ki görev mühendisleri uyduyu kurtarmayı başardılar ve ROSAT Tüm Gökyüzü Taraması Ağustos 1991’de nihayet tamamlandı. ROSAT Tüm Gökyüzü Taraması 18,000’den fazla ayrı X-ışın kaynağı tespit etti ve bilim insanlarının X-ışın arka planının yapısını haritalamanın yanısıra kara deliklerin, nötron yıldızlarının, aktif X-ışın galaksilerinin ve parıltılı yıldızların özelliklerini de incelemelerini sağladı. X-ışın evrenine dair bilgimizde esaslı bir ilerleme sağlamış olsa da ROSAT Tüm Gökyüzü Taraması bir dizi yönden sınırlıydı. Bir yıldan az süresiyle kısaydı, çok hassas değildi (bazı bölgeler yalnızca birkaç dakika gözlenmişti) ve ROSAT’ın detektörleri yüksek enerjili X-ışın emisyonuna duyarsız olduğu için yalnızca X-ışın enerjisinde sınırlanmıştı. 8 Aralık 2019’da tüm X-ışın gökyüzü bilgimizdeki bir sonraki aşama başladı. Bu yeni X-ışın taraması, üzerinde iki X-ışın teleskobunu, eROSITA ve ART-XC’yi taşıyan Spektr-RG (kısaca SRG) gözlemevi tarafından yürütülüyor. SRG Dünya’dan yaklaşık 1.5 milyon kilometre uzakta, Güneş-Dünya L2 noktasındaki geçici bir yörüngeye fırlatıldı. Asıl işi yüklenen cihaz eROSITA, orijinal ROSAT detektörlerinden çok daha hassas ve daha yüksek X-ışın enerjilerini de kapsıyor. SRG Tüm Gökyüzü Taraması dört yıl boyunca, ROSAT taramasının 8 katından daha uzun süre devam edecek. Bu taramanın sonunda eROSITA’nın kozmik ağdaki normal ve karanlık madde dağılımını haritalamak üzere 100.000 tane X-ışın yayınlayan galaksi kümesi tespit etmesi ve milyonlarca birikim yapan süperdev kara delikle yarım milyon kadar X-ışın yayınlayan yıldız bulması bekleniyor. Yukarıdaki görsel X-ışın gökyüzünde, tüm göğün yaklaşık 1/1000’i kadar alan kaplayan bir bölgenin eROSITA görüntüsü.
Görsel: V. Ghirardini. MPE/IKI